Page 16 - Akademi Dergisi Temmuz 2025

ba lılıklarını kuvvetlendirir. Ki i, hiçbir yerde bulamadı ı ilgi ve dilsiz, harama ayaksız, harama sa ırdır!” diye cevap verir. ki her
Kadim Kültürümüzde
AİLE VE ÇOCUK
Prof. Dr. Ali Yılmaz
Marmara Üniversitesi Ö retim Üyesi
Özet durumundadır. Aile, toplumun temel ta ıdır. Geleneksel aile,
Aile, ki ilerin hayatında etkili oldu u kadar toplumun da daha geni bir akraba toplulu unu içine alır. Çekirdek aile ise
temelini olu turur. Aile yapısının sa lam olması, cemiyetin güçlü anne, baba ve çocuklardan olu ur. Ailenin sa lamlık ve
temeller üzerine kurulmasını sa lar. Ailedeki sevgi, saygı ve direncinin kuvveti, toplumu diri tutar. Aile çökerse toplum da
anlayı , bireylerin huzurlu bir hayat ya amalarına yardımcı ya ayamaz, en küçük bir rüzgârda yıkılır gider. Bu yüzden
olurken aynı zamanda toplumun da sa lıklı bir ekilde atalarımız aile ve ailenin olu umuna ve devamına azami ihtimam
geli mesine katkıda bulunur. Bu nedenle, aile de erlerine sahip göstermi lerdir. Bir toplum üzerinde hegemonya kurmak veya
çıkmak ve onları korumak, herkesin ve toplumun ortak yıkmak isteyenler de öncelikle aileye taarruzda bulunmu lardır.
mesuliyetindedir. Öteden beri milletimiz bu durumun Ailenin nüvesini anne ve baba te kil eder. Ancak atalarımızın
ehemmiyetinin farkında olarak aile müessesesinin devamı ve dedi i gibi “Yuvayı di i ku yapar.” ve korur. Annenin i e sahip
çocuklarının üstün ahlaki vası ara sahip olarak yeti tirilmesine çıkması çok önemlidir. Bu yüzden anne adayının her yönden
ihtimam göstermi tir. üstün özelliklere sahip olması, kendisini ve aile bireylerini
gözetecek metanet ve sa lamlıkta olması babayı ve çocukları eve
A- Aile ba laması açısından ailenin olmazsa olmazıdır. Anne, ailenin
nsan medeni bir varlıktır. Birlikte ya amak mecburiyetindedir. devamı açısından gayretli olmazsa yuvanın tadı kaçar. Anne evin
Di er canlılar do duktan hemen sonra kendi ihtiyaçlarını her eyidir denilebilir. Ailede babanın ayrı bir yeri vardır. Ailede
içgüdüleriyle kar ılayacak duruma gelirken insan, birilerinin anne, baba ve çocuklar sanki birbirleri için ya arlar, hiçbir
yardımına muhtaçtır ve ö renerek hayatını devam e irmek fedakârlıktan çekinmezler, bu durum da onların birbirlerine
AKADEMİ I 14
ahıs, yanlı yapmaktan, slamiyet’in emrine muhalif i “a abey” denir ki bizim dilimizde bu kelimeler meçhuldür.
fedakârlı ı evinden, ailesinden görür. Anne baba, evladına tara ı, slamiyet’in emir ve yasaklarına uyma hassasiyetinin i lemekten sakınırdı. Ayrıca yanlı yapan hemen ikaz edilir, demektedir. her t
kar ılıksız verir. Ailede karde ler de karde lerine anne babadan sonunda mam-ı Azam Ebu Hanife gibi ümmetin ı ı ı bir zat yanlı ında ısrar edenden uzakla ılır, toplumun dı ında kalırdı. karar
gördükleri gibi davranırlar. Bu da aile fertlerinin birbirlerine dünyaya gelmi ; insanlı ın, slamiyet’in övüncü olmu tur . Yine Cezalandırılır, ıslahı için çalı ılırdı. Dr. A. Brayer, “Neuf annees â Constantinople” ismindeki
güvenini artırır. Hayata pozitif bakı ı kolayla tırır. Arkasında da benzeri bir hadise mam-ı Azam Ebu Hanife’nin (rahmetullahi Köy ve mahalleler kurulurken önce mescid, cami yapılır, etrafı kitabında, “Türk çocukları ba ka memleketlerdekilere ina
gibi ailesinin oldu unu hisseden çocuk daha cesaretli ve aleyh) talebelerinden tebe-i tabiinin (Resulullah sallallahü aleyhi ezan sesini duyacak ekilde evlerle enlendirilirdi. Ezan sesi benzemezler. Ne gürültü ederler ne de a layıp dururlar. a
giri imci bir ahsiyet olarak toplumun ilerlemesine katkıda ve sellemin huzurunda bir an Müslüman olarak bulunanlara duyulamayacak kadar geni leyince yeni bir mescid yapılır, etrafı geçirdi im üç seneye yakın zaman zarfında hiçbir Türk
bulunur. sahabi/eshab, eshabı görüp onların yolunda gidenlere tabiin, Müslümanların ya adı ı evlerle donatılırdı. Müslüman erkekler çocu unun ba ırıp ça ırdı ını i itmedim. Mektebe gi ikleri
tabiini görüp onlara uyanlara tebe-i tabiin denir.) büyüklerinden her gün be vakit mescide namaza gider; aralarından en bilgili, gördü üm yavruların tavırları sakin, yürüyü leri vakurâney
B- Evlilik Abdullah bin Mübarek için anlatılır. Babası Mübarek, Merv en takva sahibinin arkasında ibadetlerini yerine getirir, (a ırba lıydı)” tespitini yapmaktadır. rastl
Türk- slam aile yapısında evlilik, mühim bir yer tutar. Evlilik dı ı kadısının hizmetçisidir. Merv kadısı yeti kin kızını evlendirmek nasihatlerini dinlerlerdi. Namaz sonrası herkes i ine gider, yahut
bir hayat dü ünülemez. Evin geçimini erkek sa lar, hanım ister, çe itli kimselerle isti are eder, soyda üstün olana mı, parası ailesinin nafakasını alnının teriyle kazanıp ihtiyaç sahiplerine Dr. A. Brayer aynı kitabında Türklerin evlât sevgisini de
yardımcı olur. Dolayısıyla evlenecek erke in evini çok olana mı, dini-ahlakî özellikleri yüksek olana mı verme yardım etmek için de gayret ederdi. Kazanmaya, i yapmaya anlatır: “Erkeklerde de kadınlarda da evlât sevgisi çok aç
geçindirebilecek bir ekonomik güce, i e sahip olması esastır. Bu, hususunda çe itli kirler beyan edilir. O, kızını dinî bakımdan gücü yeten bir ki inin ba kasından bir ey istemesi söz konusu Türklerin ha a tatiline rastlayan cuma günü ve bilhassa
yerine göre belli sayıda hayvan olur, ekip kaldırılacak tarla, bahçe muhkem olana vermeyi hede er ve tahkikata ba lar. olamazdı. Kimse tilkili e özenmez, aslan gibi çalı ıp Ramazan ve bayram günleri sokaklarda Müslüman-Türk’ün Oy
olur ve kazanç temin edecek bir sanat, meslek olur. Çalı mak Ara tırmaları sonucunda kendi hizmetçisi Mübarek, ilk sıraya artırdıklarından ba kalarına vermeyi hede erdi. Tembellik, gözü gö sünü kabartan o lunun elinden tutup a ır a ır gezdirdi
sebep oldu una, rızkı verenin Allahü Teâlâ oldu una inanılır. yerle ir. Hanımı ve kızına durumu açar, onlar da münasip açıklık diye bir durum, toplumdan dı lanmaya sebep olur, çocuk yorulunca onu kuca ına aldı ı, yanına oturup e atle
Evlenen erkek için ayrı müstakil bir ev, durumuna göre her görürler. Hizmetçi Mübarek’e teklif gidince o da artlarını sıralar: böyleleri hiçbir zaman itibar görmezdi. hitap e i i, evlâdına tam bir ana e atiyle baktı ı görülü
ihtiyacını kar ılayabilecek bir oda, e er göçebeyse müstakil çadır “Bahçede benim ya adı ım kulübe meskenimiz olacak, benim muhab
kurulur. Gelin, genellikle erkek tarafının ailesinin yanına veya kazancımdan yiyip içece iz.” der. Kabul edilir ve nikâh yapılır. Hanımlar da bilenlerden ö renirler, erkeklerin ö renip Türk ve Frenk çocuklarının farkı öyle anlatılmaktadır: “Ç
yakınına gelir. Adı üstünde o, gelindir. Dı arıdan gelmi tir. Aileye Çi , kulübede ya amaya ba lar. Günler geçer; Mübarek, kırk gün anla ıklarını hayatlarına geçirmeye çalı ırlardı. Özellikle sularının yanında, bir set üstündeki kö elerin, hanımla
kendisini kabul e irmek durumundadır. Her toplumun âdet ve hanımını kendi helal kazancıyla besledikten sonra zifaf Kutbuddin znikî tarafından yazılmı olan “Mızraklı lmihal” tarafından i gal edilmi oldu u görülür. Bunların içindeki
geleneklerine göre farklı bir usulle akraba ve yakınlar tanıtılır. gerçekle ir ve bu evlilikten Abdullah bin Mübarek gibi bir âlim ismiyle maruf “Mi ahü-l’Cenne/Cennet Yolu lmihali” her evde çocuk, gelecek olarak görülür; ona göre yeti tirilirdi. Ailenin annenin en küçük yavrusunu zarif bir mahcubiyet içinde ç
Kar ılıklı hediyeler takdim edilerek muhabbet ortamları zat dünyaya gelir. okunur, içindekiler tatbik edilirdi. Âdeta temel vatanda lık kitabı kültür ve de erleri evinde verilirdi. ehzadeler, padi ah babaları ok adı ı ve daha büyük çocuklarına bakmak vazifesini de
olu turulur. gibi, ki inin Allahü Teâlâ’ya, Peygamber Aleyhisselam’a, ile Topkapı Sarayı’nda haremden iç bahçeye çıkarlar, sünnet annesine bıraktı ı görülür. Bu çocuklar arasında gürültülü
Evlenmeden önce damat ve gelin adayları her yönden küfüv Bütün bu güzel örnekler; cami ve mescitlerdeki vaazlarda, aile devletine, amirlerine, ailesine, anne babasına, çoluk çocu una, odasında sabah namazının sünnetini birlikte kıldıktan sonra oyunlardan, hızlı ko u malardan, çı lıklardan, iti ip
A alar Mescidi’nde sabah namazını cemaatle eda ederlerdi. Bu
sohbetlerinde, mektep, medrese, tekke gibi e itim ortamlarında
çevresine; canlıya, cansıza kar ı vazifelerini anlatan bir kitap
kakı malardan ve hele küfürlerle, tokat ve yumruk darbeler
kanundu, yedi ya ından büyük erkek ehzadeler, naz yapıp
(denk) olması sa lanır. Uygun aday aranır. Erkek, çocuklarına anlatılarak hem gençlerin hem de ailelerin zihinlerinde bu olması ve herkesin anlayaca ı ekilde yazılmı olması gibi uyuyamazlardı. Bu anlayı la yeti en çocuk, hiçbir zaman eser bile görülmez. Bunlar slam terbiyesi ile ıslah edilm
durumun ehemmiyeti tam anlamıyla yerle tirilirdi. Dolayısıyla
anne, kadın ise çocuklarına baba seçmek durumundadır. Aile
sebeplerle çok yaygın olarak okundu unu görüyoruz.
olduklarından o kadar sakin e lenirler ki sesleri bile güç
namazdan taviz vermez, ölüm hariç her hâlinde namazı birinci
içinde alı ılmı kültür ve de erlere uyum açısından da bu durum
önemlidir. Türk- slam toplumunda aileler tarafından kız ve erkek Aile fertleri, dede, ebe, nine, baba, anne, a abey, abla, hala, teyze, vazife bilirdi. Her Müslüman aile reisi de padi ahın gösterdi i Büyük anneleri menkıbeler anlatır, hayat tecrübelerini
atasözleri ile bitirdi i hikâyeler ha en nida gibi dinlen
çocuklar de erlere uygun ekilde yeti tirilir. Herkes helal amca, dayı, yenge, eni te kim varsa hepsi çocu a yanlı bir ey hassasiyeti gösterir, namazdan hiçbir ekilde taviz vermezdi. Osmanlı’da çocuklar yeti ip olgunluk ça ına geldikleri zam
Do ru kılınan namazın insanı her türlü kötülükten alıkoyaca ı
kazanmanın ve helalden beslenmenin ehemmiyetinin ö retmek yerine güzellikleri göstermek için u ra ırdı. Çocuk, ana ve babalarının yanlarında bulunmakla i ihar ederler. O
farkındadır. Kendi evlilikleri ve gelecek nesilleri helal rızıkla büyüklerinden sevgi görür; onlara hürmet ve saygıda kusur inancı ortak anlayı olarak toplumda yerle mi ti. Kimse yanlı ba ka memleketlerde çok defa çocuklar olgunluk ça ına gire
hayırlı olaca ına ve ebedî saadetlerinin bu duruma ba lı etmezdi. Çünkü aile hiyerar isi içinde küçükler büyüklere kar ı yapana destek olmaz, herkes do runun yanında yer alır, yalan ve girmez anaları ve babalarından ayrılmakta, mali menfaat
oldu una inanmı lardır. Bu hususta özellikle tarihte örnek hiçbir ekilde saygısızlık etmez, büyükler de küçüklere e atle yanlı hiçbir ekilde arka bulamazdı. Çocuk, yanlı uygulamaları yüzünden çeki ip münaka a etmekte, ha a bazen kendileri re
ahsiyetlerin hayatlarından numunelerle i in ehemmiyeti muamele ederdi. Çocuk, onların güzel davranı larını kendisine görüp duymayınca da gördü ü güzelliklere uygun davranı içinde ya adıkları hâlde onları se l bir hayat içinde bıra
zihinlere yerle tirilir. Bunun en çarpıcı örneklerinden biri, Ehl-i numune olarak benimser ve hayatına ona göre nizam verirdi. sergiler, çevresindekiler de onu tutum ve davranı larıyla taltif ve o zavallılara kar ı âdeta yabancıla maktadırlar...”
Sünnet’in ba ı, mam-ı Azam Ebu Hanife Numan bin Sabit Erkek çocu u baba, amca ve a abeylerinden daha çok etkilenir, ederdi
(rahmetullahi aleyh) gibi mübarek bir ahsiyetin dünyaya onları rol-model/numune-i imtisal olarak alır, onlar gibi olmak, Çocukları bu ekilde tam bir edeple terbiye edebilen
gelmesine vesile olan babası Sabit’in evlilik hikâyesidir. Sabit, onların yaptı ı i i yapmak, onlardan ö renmek için u ra ırdı. D- Yabancı Gözüyle Osmanlı nsanı e atle yakla an milletin yeti kinleri nasıl olur? O
genç ya ta Dicle Nehri kıyısında giderken akan sudaki elmayı Kızlar da anne, hala, teyze, abla ve yenge gibi hanımlardan daha Geçmi yüzyıllarda bizim co rafyamızı merak edip gelen veya cevabını 1554’ten 1562 yılına kadar sekiz sene Avusturya
alıp ısırınca aklı ba ına gelir, suyun yukarısına do ru gidince çok etkilenir, onları rol model olarak benimserdi. Onların yaptı ı resmî görev için bulunan birçok yabancı; insanımızda büyükelçisi olarak stanbul’da ya amı olan Busbecq’ten
elmanın ait oldu u bahçeyi ve bahçenin sahibini bulup ondan i leri yapmaya çalı ır, onların bilgi ve birikimini edinmeyi gördükleri, kendi toplumlarında göremedikleri özellikleri okuyalım:
helallik ister. Bahçe sahibi helal etme artı olarak bir müddet kendisi için kazanç sayardı. kitaplarında yazmı lardır. Bunlardan Fransız yazar A. Ubucini,
yanında çalı masını arzu eder. Müddet bitinceye kadar bu gencin “Çocuklarını daha fazla e at ve alâka içinde ya atan ba ka bir “Birkaç gün sonra kar ı sahile geçerek Türklerin karargâhl
samimiyetini mü ahede eden bahçe sahibi, yeni bir art ileri C- Çocuk E itimi memleket bilmiyorum. Sokaklarda çocu unu omuzuna, görmek istedim. Dost bir hükümdarın temsilcisine
sürer. “Benim elsiz, dilsiz, ayaksız, sa ır bir kızım var; onunla Aile içinde e itimini tamamlayıp belirli bir ya a gelen çocuk, kuca ına alarak yürüyen, onu fazla yürütmekten, yormaktan karargâhlarında iyi davranmayı çıkarlarına uygun buldular
evlenirsen o zaman sana hakkımı helal ederim!” der. Kul mektep ve medreseden e itim alır, medrese e itimi bir kazanç sakınan çok baba görülür. Ama büyüyen çocuk, babasına büyük yakın bir köyde yerle mek için yer ayrıldı. Ben de oraya r
hakkından, haram yemekten çok korkan Sabit Efendi de bu kapısı olarak görülmez, mutlaka farklı bir kazanç yoluna saygı gösterir. Emretmedikçe oturmaz. Yalnız “baba” eklinde yerle tim. Türkler açık sahada çadırlarda ya ıyorlardı. Ta
tekli kabul eder. Nikâh yapılıp hanımının yanına girince bir yönlendirilir, nafakasını ya hayvancılık ya çi çilik ya da farklı bir de il, babasının unvanı neyse “efendi baba”, “a a baba”, “bey burada kaldım. Bu suretle karargâhları gezmek, onlardaki
dünya güzeli ile kar ıla ır. Yanlı lık oldu unu dü ünüp sanat yoluyla kazanması sa lanırdı. Daha çok, ailenin kazanç baba”, “pa a baba” diye hitap eder. Küçük karde , büyü üne saygı disiplin sistemini incelemek fırsatını buldum.
kayınpederine sorar. O da, “Benim kızım harama elsiz, harama kapısı, çocu un da kazanç yolu olurdu. Padi ah dâhil herkes için gösterir. Büyük karde asla ismiyle ça rılamaz, “abla” veya Hıristiyanların buralarda giymeye alı ık oldukları bir elb